Kijk hier hoe drie mogelijke coalities tot een plan zouden kunnen komen: Drie Scenarios.
Na zes jaar stikstofcrisis is Nederland nog altijd op zoek naar een stabiele koers. De uitspraak van de Raad van State in 2019, die het Programma Aanpak Stikstof (PAS) ongeldig verklaarde, legde de vergunningverlening voor duizenden boeren en bouwprojecten stil. Sindsdien volgden noodwetten, crisisprogramma’s, en de invoering van AERIUS als verplichte rekentool.
In de aanloop naar de verkiezingen van 2025 is stikstof opnieuw een van de centrale thema’s. De meningen lopen fors uiteen over de kernvragen: hoe de vergunningverlening weer op gang te brengen, hoe om te gaan met het verschil tussen ammoniak (NH₃) en stikstofoxiden (NOx), en of het juridisch houdbaar is om een rekenkundige ondergrens (RKO) of drempelwaarde in te voeren.
Onderstaande analyse, gebaseerd op de partijprogramma’s, Kamerdebatten en stemgedrag tot oktober 2025, geeft een feitelijk overzicht van de standpunten van vijftien politieke partijen.
BoerBurgerBeweging (BBB)
BBB is inmiddels uitgegroeid tot de belangrijkste pleitbezorger van een pragmatische koers in het stikstofdossier. De partij wil de vergunningverlening versnellen via een wettelijke rekenkundige ondergrens (RKO) van 1 mol per hectare per jaar, zodat kleine emissies niet langer leiden tot juridische blokkades.
Belangrijk uitgangspunt is de legale status van PAS-melders: alle melders moeten met terugwerkende kracht worden gelegaliseerd en schadeloos worden gesteld. BBB pleit daarnaast voor een duidelijk onderscheid tussen NOx en NH₃. Volgens de partij hoort ammoniakbeleid thuis bij landbouw en mest, terwijl NOx vooral een industrieel en verkeersprobleem is.
Uitkoop van boeren ziet BBB uitsluitend als vrijwillige optie, gericht op bedrijven die zelf willen stoppen. Innovatie — zoals mestverzuring, pH-verlaging of emissiearme stalvloeren — moet de voorkeur krijgen boven sanering.
Provincies moeten in dit beleid de hoofdrol spelen; Den Haag stelt slechts kaders. BBB wil af van de juridisering van KDW en AERIUS en pleit voor meer metingen en minder modelberekeningen.
Partij voor de Vrijheid (PVV)
De PVV kiest voor een vergelijkbare lijn, maar in scherpere bewoordingen. De partij wil de vergunningverlening “vrij trekken” en ziet de huidige stikstofregels als overdreven en economisch schadelijk.
Net als BBB pleit de PVV voor onderscheid tussen ammoniak en NOx, waarbij de landbouw nadrukkelijk wordt ontzien. De uitkoop van boeren mag alleen vrijwillig plaatsvinden; gedwongen sanering is voor de PVV principieel onacceptabel.
Het beleid moet eenvoudiger en goedkoper worden, met minder macht voor Brussel en meer ruimte voor de Nederlandse politiek. De PVV steunde de motie voor invoering van een 1-mol RKO en is kritisch op het gebruik van KDW en AERIUS. In de woorden van partijleider Wilders: “Nederland mag niet vastlopen op komma’s achter de mol.”
Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD)
De VVD balanceert tussen juridische zorgvuldigheid en bestuurlijke slagkracht. De partij erkent dat vergunningverlening weer op gang moet komen, maar wil dat doen via juridisch houdbare emissieplafonds en realistische normen.
De VVD steunt de invoering van een RKO, mits die wetenschappelijk en juridisch goed is onderbouwd. De partij stemde tegen voorstellen om de 1 mol direct in te voeren, uit vrees voor een nieuwe rechtsgang bij de Raad van State.
Een duidelijke scheiding tussen NOx en NH₃ vindt de VVD niet nodig, maar ze erkent wel dat verschillende sectoren anders moeten worden behandeld. Uitkoop van boeren blijft vrijwillig en moet gepaard gaan met innovatie.
De VVD ziet gebiedsgericht beleid als effectief, zolang er landelijke kaders zijn en de rechtszekerheid voor ondernemers behouden blijft. KDW en AERIUS moeten worden verbeterd en geverifieerd, niet afgeschaft.
Nieuw Sociaal Contract (NSC)
Onder leiding van Pieter Omtzigt zet NSC in op een realistisch stikstofbeleid met regionale maatvoering. De partij steunt de invoering van een 1-mol RKO als noodzakelijke correctie op modelonzekerheid, maar wil wel dat dit juridisch wordt vastgelegd in de Omgevingswet.
NSC pleit voor scheiding tussen NH₃ en NOx in monitoring en beleid. PAS-melders moeten worden gelegaliseerd, en er moet een duidelijk onderscheid komen tussen structurele overschrijdingen en modelmatige ruis.
Uitkoop is volgens NSC alleen zinvol als die vrijwillig is en perspectief biedt aan blijvers. De partij is kritisch op de “rekenkundige dogmatiek” van AERIUS en wil dat de overheid meten en rekenen beter combineert.
Christen-Democratisch Appèl (CDA)
Het CDA is van oudsher de partij van het gebiedsgerichte landbouwbeleid. In hun verkiezingsprogramma pleiten de christendemocraten voor emissiereductie met boeren in plaats van tegen boeren.
De partij onderschrijft de noodzaak van een onderscheid tussen NOx en NH₃: industrie, verkeer en landbouw moeten niet over één kam worden geschoren. Ook het CDA is voorstander van een RKO van 1 mol, als instrument om vergunningverlening mogelijk te maken.
Uitkoop is slechts een laatste middel; innovatie en mestverwerking krijgen prioriteit. Provincies zijn in dit model de natuurlijke uitvoerders van beleid, waarbij Den Haag zich beperkt tot het stellen van doelen en het monitoren van voortgang.
Over KDW en AERIUS is het CDA kritisch: die modellen mogen helpen, maar niet beslissen. Meer veldmetingen en praktijkdata zijn nodig om natuurbeleid realistisch te maken.
ChristenUnie (CU)
De ChristenUnie zit tussen D66 en BBB in. De partij wil dat de natuur herstelt, maar erkent ook dat boeren niet eindeloos in onzekerheid kunnen blijven.
Vergunningen moeten daarom sneller en met maatwerk worden verleend. De CU steunt een RKO als dat helpt om kleine emissies te negeren, maar houdt vast aan zorgvuldigheid.
De partij spreekt zich niet duidelijk uit over een scheiding tussen NOx en NH₃, maar is wel voor gebiedsgerichte samenwerking tussen boeren, natuurbeheerders en gemeenten. Uitkoop blijft vrijwillig, met nadruk op perspectief.
KDW en AERIUS mogen blijven, maar moeten worden aangevuld met praktijkmetingen en robuuste data.
Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP)
De SGP verwoordt de belangen van agrarisch Nederland in Bijbelse bewoordingen, maar met technische precisie. De partij wil dat vergunningverlening weer mogelijk wordt via invoering van de RKO van 1 mol en meer ruimte voor lokale maatwerkprojecten.
De SGP pleit voor een duidelijke scheiding tussen NOx en NH₃, zodat landbouw niet opdraait voor industrie. Uitkoop van boeren mag alleen vrijwillig zijn, met eerlijke vergoeding en behoud van familiebedrijven.
De partij is kritisch op de rekenmodellen van het RIVM en pleit voor meer meetpunten en praktijkkennis. De provincie moet opnieuw de spil worden in het stikstofbeleid.
GroenLinks – Partij van de Arbeid (GL-PvdA)
Het linkse blok van GroenLinks en PvdA heeft een fundamenteel andere visie. Zij willen de vergunningverlening pas hervatten als de natuur aantoonbaar herstellend is. De partij is tegen de invoering van een RKO of drempelwaarde, omdat dit volgens haar strijdig is met Europese regelgeving.
Voor GroenLinks-PvdA is de KDW het wettelijke en wetenschappelijke anker. Wel erkent de partij dat de KDW’s beter moeten worden onderbouwd met metingen. AERIUS blijft de centrale rekentool, aangevuld met verbeterde data.
De partij verzet zich tegen het scheiden van NOx en NH₃: de natuur reageert immers op de som van beide. Uitkoop van boeren kan verplicht worden bij piekbelasting, en provincies voeren uit onder landelijke doelen.
In dit model blijft Den Haag de centrale regisseur, met nadruk op juridische zekerheid en natuurherstel boven alles.
Democraten ’66 (D66)
D66 kiest een gematigde maar juridisch strakke lijn. De partij wil stikstofreductie koppelen aan wettelijk vastgelegde natuurdoelen, en ziet de invoering van een RKO als risico voor de rechtszekerheid.
Vergunningen mogen pas worden verleend wanneer het ecologisch verantwoord is. D66 verwerpt de scheiding tussen NOx en NH₃, omdat beide bijdragen aan dezelfde depositie. Uitkoop van boeren blijft vrijwillig, maar is nadrukkelijk gekoppeld aan natuurdoelen.
De partij is niet tegen gebiedsgericht beleid, maar wil nationale doelen leidend houden. KDW en AERIUS blijven juridisch bepalend, maar D66 pleit voor meer metingen om de onzekerheid te verkleinen.
Partij voor de Dieren (PvdD)
De Partij voor de Dieren heeft de meest vergaande ecologische standpunten. In haar visie moet Nederland de veestapel fors verkleinen om zowel klimaat- als stikstofdoelen te halen.
Vergunningverlening mag alleen plaatsvinden wanneer de kritische depositiewaarden niet langer worden overschreden. De partij is tegen elke vorm van RKO of drempelwaarde, omdat die volgens haar neerkomt op “legalisering van vervuiling onder de radar.”
Er komt geen onderscheid tussen NOx en NH₃; beide worden gezien als onderdeel van dezelfde milieudruk. Uitkoop mag verplicht zijn bij piekbelasters.
Het beleid blijft landelijk aangestuurd, met KDW en AERIUS als hoeksteen.
Volt Nederland
Volt positioneert zich als een Europese middenpartij en benadrukt vooral wetenschappelijke integriteit. De partij is terughoudend over versoepeling: eerst moet worden aangetoond dat een RKO juridisch en ecologisch verdedigbaar is.
Volt is tegen de scheiding van NOx en NH₃ en pleit voor integraal emissiebeleid. Uitkoop is primair vrijwillig, maar mag worden gekoppeld aan harde doelstellingen.
De partij ondersteunt gebiedsgericht beleid onder nationale kaders en hecht sterk aan KDW en AERIUS als toetsingsinstrumenten, mits deze worden doorontwikkeld en transparant gemaakt.
Socialistische Partij (SP)
De SP ziet stikstof vooral als een sociaal verdelingsvraagstuk. De partij vindt dat de lasten eerlijker moeten worden verdeeld en dat de overheid meer regie moet nemen.
Vergunningen moeten mogelijk blijven, maar dan wel met publieke waarborgen en sanering van piekbronnen. De SP verzet zich tegen een te hoge RKO, uit vrees voor juridische ondermijning.
De partij ziet geen reden om NOx en NH₃ te scheiden en pleit voor integraal milieubeleid. Uitkoop is vrijwillig, maar kan verplicht worden bij herhaalde overschrijdingen.
De SP wil dat de overheid zelf een deel van de landbouwgrond beheert om publieke doelen te realiseren. KDW en AERIUS blijven leidend, maar met meer praktijkmetingen.
JA21
JA21 heeft een uitgesproken rechts-liberaal geluid. De partij ziet stikstof als een “rekenkundig probleem” en niet als een ecologische ramp.
JA21 wil dat vergunningverlening direct wordt hervat via invoering van een RKO van 1 mol, naar Duits voorbeeld. De partij pleit voor een duidelijke scheiding tussen NOx en NH₃, zodat landbouw niet opdraait voor industriële emissies.
Uitkoop van boeren moet volledig vrijwillig zijn. Provincies krijgen ruime beleidsvrijheid en hoeven niet te wachten op Haagse goedkeuring.
JA21 is zeer kritisch op KDW en AERIUS, die volgens de partij “pseudo-wetenschappelijk” zijn. Meetdata moeten leidend worden bij beleid.
Forum voor Democratie (FvD)
Forum voor Democratie heeft het meest radicale standpunt: de stikstofcrisis is volgens de partij een geconstrueerd probleem. FvD wil het beleid fundamenteel herzien en het begrip KDW volledig schrappen.
Vergunningverlening moet onmiddellijk worden hervat. De partij steunt de 1-mol RKO en een volledige scheiding tussen NOx en NH₃. Uitkoop van boeren is volgens FvD “onzinnig” en moet stoppen.
Het beleid moet centraal worden aangestuurd en gericht zijn op economische groei, niet op ecologische modellen. AERIUS wordt afgeschaft; metingen en logische schattingen volstaan.
DENK
DENK kiest een gematigde maar sociaal-progressieve benadering. De partij wil natuur en gezondheid beschermen, maar vindt dat boeren recht hebben op perspectief.
Versoepeling mag alleen plaatsvinden na een deugdelijke wetenschappelijke onderbouwing. De partij is tegen het scheiden van NOx en NH₃, en wil één integraal systeem van emissiesturing.
Uitkoop blijft vrijwillig en sociaal rechtvaardig. DENK is sceptisch over een hoge RKO en blijft vasthouden aan KDW en AERIUS als beleidsbasis, mits de data transparanter worden.
Samenvattende vergelijking
De standpunten per partij staan hieronder:
| Partij | Vergunningverlening weer op gang | NOx vs NH₃ splitsen? | Uitkoop boeren | Lokaal vs landelijk | RKO / drempelwaarde | KDW & AERIUS |
|---|---|---|---|---|---|---|
| BBB | Versnellen via RKO en vereenvoudiging; legalisatie PAS-melders prioriteit. (Nieuwe Oogst) | Ja, onderscheid “grijze” (NOx) en “groene” (NH₃). (programmapunten/communicatie) (Parlement) | Vrijwillig, gericht; liever innovatie i.p.v. gedwongen krimp. (NOS) | Sterke gebiedsgerichte(regionale) regie, minder Haagse micromanagement. (NOS) | Voor: motie voor 1 mol snel invoeren. (Nieuwe Oogst) | Kritisch op KDW en AERIUS-zekerheid; wil alternatieven/verbetering. (Nieuwe Oogst) |
| PVV | Vergunningen vlot trekken; minder juridisering. (program/duiding) (Vogelbescherming) | Neigt naar scheiding; landbouw ontzien. (Vogelbescherming) | Primair vrijwillig; tegen gedwongen krimp. (Vogelbescherming) | Meer nationale ruimhartigeruimte, minder strikte provinciale rem. (Vogelbescherming) | Voor 1-mol RKO (steunde BBB-motie). (Nieuwe Oogst) | Kritisch op KDW/AERIUS; herzien. (Vogelbescherming) |
| VVD | Vergunningen via emissieplafonds & juridisch houdbare regels; tempo, maar “juridische borging” belangrijk. (Nieuwe Oogst) | Minder expliciet, wel sector-specifiek sturen; minder één-op-één koppeling. (VVD) | Voornamelijk vrijwillig; innovatie + gerichte reductie. (Nieuwe Oogst) | Gebiedsgericht binnen nationale kaders. (Nieuwe Oogst) | In principe voorRKO, maar tegen “per direct”invoeren in specifieke stemming (temposcheidslijn). (Binnenlands Bestuur) | Wil modelgebruik juridisch houdbaarhouden; niet fundamenteel afschaffen. (Eerste Kamer) |
| NSC | Vergunningen via realistische normen & grondgebonden koers; PAS-melders oplossing. (Nieuw Sociaal Contract) | Open voor onderscheid NH₃/NOx bij beleid. (NVDE) | Vrijwillig met perspectief; juridisch nette legalisatie. (Nieuw Sociaal Contract) | Gebiedsgericht, met stevige rijkskaders. (NVDE) | Voor 1-mol RKO (steunde BBB-motie). (Nieuwe Oogst) | Kritisch op huidige werking; wil beter meten & robuuster rekenen. (Tweede Kamer) |
| CDA | Vergunningverlening parallel aan reductie; legalisatie PAS-melders. (d2vs36cx04qmpo.cloudfront.net) | Ja: ‘schot’ tussen NH₃ en NOx. (stikstofinfo.net) | Voornamelijk vrijwillig; innovatie belonen. (d2vs36cx04qmpo.cloudfront.net) | Gebiedsprocessenleidend. (CDA) | Voor 1-mol RKO. (Nieuwe Oogst) | Wil doorontwikkeling (meer metingen), niet blind varen op AERIUS/KDW. (stikstofinfo.net) |
| ChristenUnie | Vergunningen vlot met maatwerk; natuurherstel serieus. (programduidingen/debat) (Eerste Kamer) | Minder uitgesproken; open voor sectorscheiding bij maatwerk. (Eerste Kamer) | Voornamelijk vrijwillig, gebiedsgericht. (Eerste Kamer) | Sterk gebiedsgericht + samenwerking. (Eerste Kamer) | Voor snellere invoer RKO (steunde motie). (Nieuwe Oogst) | Wil robuustere combinaties van meten & rekenen. (Tweede Kamer) |
| SGP | Vergunningen los trekken via RKO/maatwerk; focus op ondernemerszekerheid. (stemgedrag/moties) (Nieuwe Oogst) | Ja, onderscheid NH₃/NOx gewenst bij beleid. (lijn SGP) (Nieuwe Oogst) | Vrijwillig; tegen gedwongen onteigening. (Nieuwe Oogst) | Gebiedsgerichtmet stevige rol provincies. (IPO) | Voor 1-mol RKO. (Nieuwe Oogst) | Kritisch op modelzekerheid; meer metingen. (Tweede Kamer) |
| GL-PvdA | Vergunningen nanatuurzekerheid; geen versoepeling via hoge RKO. (GroenLinks-PvdA) | Nee: integrale aanpak, geen scheiding NH₃/NOx. (GroenLinks-PvdA) | Gericht (desnoods verplicht) bij piekbelasting; transitie-steun. (GroenLinks-PvdA) | Gebiedsgericht, maar met harde landelijke doelen. (GroenLinks-PvdA) | Tegen 1-mol RKO; wil juridische houdbaarheid borgen. (Binnenlands Bestuur) | KDW/AERIUS leidend, met doorontwikkeling en meer metingen. (GroenLinks-PvdA) |
| D66 | Vergunningen via juridisch vastgelegde doelen en snelle emissiereductie. | Nee: integrale benadering, zorg om water/natuur. | Gericht, primair vrijwillig, maar strak op doelen. (MVO Nederland) | Gebiedsgerichtonder nationale doelen. | Kritisch op hoge RKO; geen “per direct” versoepeling. (Binnenlands Bestuur) | KDW/AERIUS leidend, wel robuuster meten & rekenen. |
| PvdD | Vergunningen pas bij forse krimp veestapel/natuurherstel. (partijlijn) (Officiële Bekendmakingen) | Nee: alles optellen; NH₃ & NOxintegraal. (Officiële Bekendmakingen) | Meer verplicht bij piek en om natuurdoelen te halen. (Officiële Bekendmakingen) | Landelijk strakke kaders, minder ruimte voor lokaal afwijken. (Officiële Bekendmakingen) | TegenRKO/drempel die vergunningen “vrijspeelt”. (Binnenlands Bestuur) | KDW/AERIUS streng leidend. (Officiële Bekendmakingen) |
| Volt | Voorzichtig met versoepeling; eerst onderbouwing. (BNNVARA) | Nee: liever integrale emissiesturing. (BNNVARA) | Primair vrijwillig, maar aan doelen koppelen. (BNNVARA) | Gebiedsgericht + nationaaltoetskader. (BNNVARA) | Kritisch op 1-mol RKO; geen snelle invoering. (Binnenlands Bestuur) | KDW/AERIUS leidendmet doorontwikkeling. (BNNVARA) |
| SP | Vergunningen via publieke regieen saneren piekbronnen; boeren eerlijk compenseren. (partijlijn) (Officiële Bekendmakingen) | Eerder integraal dan splitsen. (Officiële Bekendmakingen) | Liever vrijwillig en rechtvaardig, maar kan steviger waar nodig. (Officiële Bekendmakingen) | Gebiedsgerichtmet sterke publieke rol. (Officiële Bekendmakingen) | Sceptisch over 1-mol RKO; vreest juridische zwakte. (Binnenlands Bestuur) | KDW/AERIUSgebruiken, plus meer metingen. (Tweede Kamer) |
| JA21 | Vergunningen versnellen; regels vereenvoudigen. (motie-steun) (Nieuwe Oogst) | Ja: onderscheid NOx/NH₃. (partijlijn) (Nieuwe Oogst) | Vrijwillig. (Nieuwe Oogst) | Gebiedsgerichtmet veel ruimte voor provincies. (Nieuwe Oogst) | Voor 1-mol RKO. (Agraaf.nl) | Kritisch op KDW/AERIUS. (Agraaf.nl) |
| FvD | Snel los van “stikstofslot”; versoepelen. (motie-steun) (Nieuwe Oogst) | Ja: onderscheid steunen. (Nieuwe Oogst) | Vrijwillig; tegen gedwongen uitkoop. (Nieuwe Oogst) | Meer nationaal ruimte geven. (Nieuwe Oogst) | Voor 1-mol RKO. (Agraaf.nl) | Zeer kritisch op KDW/AERIUS. (Agraaf.nl) |
| DENK | Voorzichtig met versoepelen; natuur en gezondheid prioriteit. (stemprofielen) (Officiële Bekendmakingen) | Nee, integraal sturen. (Officiële Bekendmakingen) | Vrijwillig gericht, sociaal rechtvaardig. (Officiële Bekendmakingen) | Gebiedsgerichtonder landelijke doelen. (Officiële Bekendmakingen) | Meestal tegenhoge RKO. (Officiële Bekendmakingen) | KDW/AERIUS leidend. (Officiële Bekendmakingen) |
Onderstaande tabel vat de verschillen per thema samen.
| Thema | Rechts blok (PVV, BBB, JA21, FvD, SGP) | Midden (VVD, NSC, CDA, CU) | Links (GL-PvdA, D66, PvdD, Volt, SP, DENK) |
|---|---|---|---|
| Vergunningverlening | Snelle herstart via RKO (1 mol) en legalisatie PAS-melders | Versnelling met juridische borging | Pas na natuurherstel of met strikte ecologische zekerheid |
| NOx/NH₃-scheiding | Volledig of sterk bepleit | Gedeeltelijk of open voor sectorscheiding | Afgewezen, integrale benadering |
| Uitkoop boeren | Uitsluitend vrijwillig | Vrijwillig en gericht, soms met ultimum remedium | Vrijwillig, maar verplicht bij piekbelasters |
| Lokaal/Landelijk | Provincies leidend, landelijke kaders minimaal | Gebiedsgericht onder rijkskader | Landelijke doelen centraal, provincies voeren uit |
| RKO/drempelwaarde | 1 mol wettelijk verankeren | 1 mol met juridisch advies | Afwijzen of opschorten tot zekerheid |
| KDW/AERIUS | Afschaffen of sterk inperken | Herijken en combineren met metingen | Handhaven en versterken met meetdata |
Analyse: drie lijnen in het politieke veld
Uit deze vergelijking tekenen zich drie hoofdlijnen af:
- Rechts wil vooral ruimte, snelheid en vereenvoudiging. De nadruk ligt op juridisch realisme en economisch herstel.
- Het midden zoekt evenwicht tussen uitvoerbaarheid en rechtszekerheid, en kiest voor pragmatische hervorming.
- Links wil de nadruk houden op natuurherstel, internationale verplichtingen en juridische borging.
Alle partijen erkennen echter dat het huidige systeem onder druk staat. Zelfs de partijen die vasthouden aan KDW en AERIUS pleiten voor meer metingen en transparantie. Het politieke gesprek is dus verschoven van of er stikstofbeleid moet zijn, naar hoe het beter kan worden ingericht.
Conclusie: geen eenvoudige uitweg
Het stikstofdossier is een laboratorium van de Nederlandse bestuurscultuur. Waar technocratie, rechtsstatelijkheid en praktijkkennis elkaar ontmoeten, ontstaan spanningen.
De rechtse partijen willen de last van onzekerheid verminderen door het systeem eenvoudiger te maken. Het midden probeert een brug te slaan tussen juridische houdbaarheid en uitvoerbaarheid. De linkse partijen zien juist in die vereenvoudiging een bedreiging voor natuur en rechtsgelijkheid.
Welke coalitie er ook uit de verkiezingen van 2025 voortkomt, één ding is zeker: stikstof zal opnieuw de lakmoesproef worden voor de verhouding tussen wetenschap, politiek en samenleving.
StikstofInfo.net - Alles over Ammoniak en stikstofverbindingen 
Plaats een reactie