“Wat wel kan” volgens Remkes (2022): Naar een duurzame balans tussen stikstof, natuur en landbouw (uitgeschreven)

Dit is de uitgeschreven versie, hier staat ook een samenvatting in ‘bullets’.

Het stikstofrapport van Johan Remkes, getiteld “Wat wel kan: Uit de impasse en een aanzet voor perspectief,” is een belangrijk document dat het complexe stikstofvraagstuk in Nederland analyseert en concrete aanbevelingen doet voor zowel korte- als langetermijnoplossingen. Dit rapport, uitgebracht op 5 oktober 2022, speelt een centrale rol in de discussies rondom stikstofreductie, natuurherstel, en het creëren van een toekomstbestendig perspectief voor de Nederlandse landbouw.

De Aanleiding van het Rapport

Het rapport is geschreven in een context van intensieve protesten en maatschappelijke onrust. Na de aankondiging van strenge stikstofmaatregelen door het kabinet in 2022, ontstond een vertrouwenscrisis tussen de overheid, boeren, natuurorganisaties en andere belanghebbenden. De chaos rond de stikstofplannen bracht niet alleen de agrarische sector in beweging, maar legde ook bredere maatschappelijke spanningen bloot. De omgekeerde vlaggen werden het symbool van deze crisis.

Johan Remkes werd gevraagd als onafhankelijk gespreksleider om de dialoog tussen de betrokken partijen te herstellen. Zijn missie was niet eenvoudig: hij moest niet alleen een oplossing vinden voor de acute stikstofproblematiek, maar ook werken aan het herstel van vertrouwen in de overheid en aan een langetermijnvisie voor de Nederlandse landbouw en natuur.

De Kern van de Analyse

Het rapport benadrukt de ernst van de situatie. Zonder ingrijpende maatregelen dreigt Nederland juridisch en economisch vast te lopen. De stikstofuitstoot in Nederland is relatief hoog in vergelijking met andere Europese landen, wat leidt tot structurele overschrijdingen van de Kritische Depositiewaarden (KDW) in veel Natura 2000-gebieden. Dit maakt het onmogelijk om vergunningen te verlenen voor bouwprojecten, agrarische activiteiten en infrastructuur, waardoor economische groei wordt beperkt.

Remkes legt uit dat de huidige stikstofcrisis niet alleen een ecologisch probleem is, maar ook een maatschappelijk, economisch en juridisch vraagstuk. De oorzaak ligt deels in jaren van inconsistent overheidsbeleid, waarbij boeren werden aangemoedigd om intensiveren en te schalen, om vervolgens met strengere milieueisen te worden geconfronteerd. De invoering van het PAS (Programma Aanpak Stikstof) heeft niet geleid tot de gewenste reductie, en de uitspraak van de Raad van State in 2019 maakte de juridische basis van het PAS ongeldig, waardoor het beleid in feite instortte.

Het Voorstel: Een Driedelige Aanpak

In het rapport presenteert Remkes een integrale denklijn, opgebouwd rond drie lijnen: een kortetermijnaanpak, een langjarig perspectief en een gebiedsgerichte transitie. Deze aanpak is bedoeld om Nederland uit de impasse te halen en een duurzame toekomst te garanderen.

1. De Kortetermijnaanpak

Voor de korte termijn stelt Remkes voor om binnen een jaar 500 tot 600 piekbelasters gericht uit te kopen. Dit zijn bedrijven die dicht bij kwetsbare Natura 2000-gebieden liggen en een relatief hoge uitstoot veroorzaken. Door deze uitstootbronnen snel aan te pakken, ontstaat ruimte voor natuurherstel en kan de vergunningverlening worden hervat. Het voorstel gaat gepaard met een oproep tot ruimhartige compensatie voor de getroffen bedrijven, zodat de transitie waardig kan verlopen.

2. Het Langjarig Perspectief

Een belangrijk onderdeel van het rapport is de visie op de toekomst van de Nederlandse landbouw. Remkes stelt dat de landbouwsector een duurzaam verdienmodel nodig heeft, waarin extensivering een belangrijke rol speelt. Dit betekent minder intensieve landbouw, met meer ruimte voor natuurbeheer en biodiversiteit. Om dit te realiseren, introduceert Remkes het idee van zonering: een model waarin Nederland wordt opgedeeld in vier typen gebieden. In de groene zones rond Natura 2000-gebieden is alleen biologische landbouw toegestaan, terwijl de rode zones ruimte bieden voor hoogproductieve landbouw gericht op export. In de oranje zones kunnen natuurinclusieve landbouwpraktijken worden toegepast, en de gele zones fungeren als overgangsgebieden met beperkte landbouwactiviteiten.

3. De Gebiedsgerichte Transitie

De derde lijn richt zich op het realiseren van de transitie in specifieke gebieden. Provincies spelen hierbij een sleutelrol. Zij moeten integrale gebiedsplannen opstellen die rekening houden met de stikstofopgave, maar ook met andere uitdagingen zoals waterbeheer, klimaatadaptatie en biodiversiteit. Het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) biedt hiervoor een kader, maar provincies krijgen de ruimte om maatwerk te leveren.

Innovatie en Governance

Het rapport benadrukt het belang van innovatie als motor voor verandering. Technologische oplossingen, zoals emissiearme stalsystemen en verbeterd veevoer, kunnen bijdragen aan de reductie van stikstofuitstoot. Maar innovatie alleen is niet voldoende. Sociale innovaties, zoals nieuwe verdienmodellen en betere samenwerking binnen de keten, zijn net zo essentieel. Om deze innovaties te versnellen, stelt Remkes voor om een nationaal innovatieprogramma op te zetten waarin overheid, sectoren en kennisinstellingen samenwerken.

Governance is een ander cruciaal thema in het rapport. Remkes benadrukt dat een succesvolle transitie alleen mogelijk is met een sterke samenwerking tussen het Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen. Een nationaal procesteam moet zorgen voor coördinatie en ondersteuning van de gebiedsprocessen, terwijl een grondbank kan helpen bij het faciliteren van verplaatsing en extensivering van landbouwbedrijven.

Herstel van Vertrouwen

Een belangrijke pijler van het rapport is het herstel van vertrouwen. Remkes erkent dat veel boeren zich miskend voelen en sceptisch staan tegenover de overheid. Hij roept op tot een menselijke maat in de transitie, waarin boeren tijd en ruimte krijgen om keuzes te maken. Transparantie, rechtszekerheid en eerlijke communicatie zijn essentieel om het vertrouwen te herstellen.

Conclusie

Het rapport “Wat wel kan” biedt een helder en doordacht kader om Nederland uit de stikstofimpasse te halen. Het combineert een harde analyse van de problemen met realistische en uitvoerbare oplossingen. Remkes’ aanpak vraagt om moedige keuzes van zowel de overheid als de samenleving. Door ruimte te maken voor natuurherstel, boeren een perspectief te bieden en innovatie te stimuleren, kan Nederland een duurzame balans vinden tussen ecologie en economie. Het is nu aan de politiek om deze denklijn om te zetten in beleid en uitvoering.