Op z’n Kop: Stikstof, modellen en de ware staat van de Nederlandse natuur (NPO1 – 26 april 2025)

Op zaterdagavond 26 april verzorgden Marianne Zwagerman en Rick van Velthuysen op NPO Radio 1 een bijzondere uitzending van Op z’n Kop. Wat normaal gesproken een programma is dat vlot langs de actualiteit laveert, werd deze keer ingeruild voor een diepgravend en kritisch gesprek over een van de meest complexe en gevoelige dossiers van deze tijd: stikstof en de gezondheid van de Nederlandse natuur. Te gast waren Wouter de Heij, scheikundig procestechnoloog en gepassioneerd voorvechter van data-gedreven beleid, en Geesje Rotgers, onderzoeksjournalist gespecialiseerd in agrarische en milieuvraagstukken. Hun bijdragen boden een onthullende blik op de enorme kloof die bestaat tussen rekenmodellen, wet- en regelgeving, en de werkelijkheid op de grond.

“Ik reed bijna over een haas zo groot als een kangoeroe op het Mediapark,” begon Van Velthuysen luchtig. “En onderweg zat mijn hele vooruit onder de vliegjes. Als dit de kapot omgevallen natuur is waarover we steeds horen, dan lijkt het mee te vallen.” Daarmee zette hij direct de toon: waarneming en werkelijkheid stroken niet altijd met het dominante beeld in media en politiek.

Wouter de Heij sprong hierop in door te benadrukken dat “beleid in Nederland te veel leunt op modellen en te weinig op echte waarnemingen.” Volgens De Heij zijn cijfers belangrijk, maar moet uiteindelijk de toets van de werkelijkheid doorslaggevend zijn. Geesje Rotgers beaamde dit en vertelde hoe haar onderzoeksjournalistieke werk steeds weer stuitte op discrepanties tussen modeluitkomsten en feitelijke gegevens: “We ontdekten keer op keer dat beleidsstukken niet klopten als je ze kritisch tegen het licht hield.”

De mythe van modellen: fictie als leidraad

Een sprekend voorbeeld dat tijdens het gesprek aan bod kwam, was de zogenaamde geitenlongontsteking-affaire. Rotgers legde uit hoe het RIVM op basis van modellen beweerde dat wonen nabij geitenhouderijen het risico op longontsteking verhoogde. “Maar toen we naar daadwerkelijke patiëntgegevens keken, bleek er geen direct verband,” stelde Rotgers. De modellen bleken de werkelijkheid niet te weerspiegelen.

De Heij vatte het nog scherper samen: “We leven in een SimCity-wereld. We modelleren alles, maar vergeten te kijken of het model wel aansluit bij de echte wereld.”

Ook werd de vergelijking getrokken met eerdere milieuproblemen, zoals zure regen in de jaren tachtig. Toen was er sprake van meetbare schade aan bossen en ecosystemen, waarna technologische innovaties succesvol werden ingezet om het probleem aan te pakken. De Heij wees erop dat dit voorbeeld aantoont dat echte metingen, niet modellen, de basis vormen voor effectief milieubeleid.

Stikstof: gevangen in juridisering en politiek opportunisme

Volgens beide gasten is de stikstofcrisis in Nederland vooral een juridisch probleem geworden. De Heij nuanceerde het: “Tachtig procent is juridisch van aard, twintig procent milieutechnisch.” Nederland heeft de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn niet simpelweg overgenomen, maar heeft er een eigen complexe juridische structuur aan toegevoegd waarin stikstofmodellen leidend zijn geworden.

“Met de invoering van AERIUS heeft Nederland een situatie gecreëerd waarin iedere kleine verandering in berekende stikstofdepositie leidt tot vergunningenstop,” lichtte De Heij toe. Het gevolg is dat hele sectoren, van landbouw tot bouw, vastlopen, ondanks dat de feitelijke impact op natuur vaak twijfelachtig is.

De recente brief van minister Femke Wiersma werd als een bemoedigend teken gezien. “We hebben de olietanker eindelijk een paar graden de juiste richting op gedraaid,” aldus De Heij. Toch waarschuwden beide gasten dat er veel risico’s blijven: het proces gaat traag, het juridische fundament blijft kwetsbaar, en de druk van actiegroepen en de linkervleugel van de politiek kan elke stap vooruit nog blokkeren.

De ware staat van de natuur: minder dramatisch dan voorgesteld

Het meest onthullende deel van het gesprek was misschien wel Rotgers’ verslag van een onafhankelijk bodemonderzoek dat zij met haar team uitvoerde. Gedreven door de wens om los van overheidsinstanties feiten te verzamelen, namen zij monsters in natuurgebieden verspreid over heel Nederland.

De resultaten waren opzienbarend. “In plaats van overschotten, troffen we massale tekorten aan: stikstof, fosfaat, koper, selenium,” vertelde Rotgers. “Op zulke uitgeputte bodems kun je simpelweg geen bloeiende natuur verwachten.”

Volgens Rotgers ligt de oorzaak in een jarenlang beleid van geforceerde verschraling, waarbij voedingsrijke bodems kunstmatig arm werden gemaakt in een poging kwetsbare plantensoorten terug te krijgen. Ironisch genoeg leidt dit er nu toe dat zelfs stikstofgebrek een probleem wordt.

“Je vraagt aan een plant om te bloeien in een woestijn,” vatte De Heij kernachtig samen.

Transparantie en data-toegang: de strijd om de waarheid

Een frustrerend thema dat steeds terugkeerde was de weigering van instanties om data open te stellen. Rotgers beschreef hoe zij pas na lange juridische procedures toegang kreeg tot de Nationale Flora en Fauna Database — en zelfs toen alleen onder strikte voorwaarden. “Ik mocht een halve dag op het provinciehuis Gelderland op een scherm kijken,” zei ze. “En zelfs dan zag ik dat veel zeldzame soorten die in modellen waren ingetekend, in werkelijkheid nooit waargenomen waren.”

De Heij onderstreepte het belang hiervan: “Als burgers en wetenschappers geen toegang krijgen tot de onderliggende data, hoe kunnen we dan ooit het beleid controleren en verbeteren?”

Voorzichtig optimisme, maar structurele hervormingen nodig

Hoewel er voorzichtig optimisme klonk over de koerswijziging die minister Wiersma inzet, bleef de rode draad in het gesprek dat er structurele hervormingen nodig zijn. “Het glas is halfvol,” aldus De Heij. “Maar als de nieuwe wetgeving niet snel komt, en als we blijven hangen in de modelrealiteit, dan blijven we in deze fuik zitten.”

Rotgers pleitte voor een cultuuromslag: “We moeten terug naar waarnemingen, naar echte ecologische monitoring. Pas dan kunnen we beoordelen wat de natuur nodig heeft.”

Een laatste oproep kwam van Van Velthuysen zelf: “We moeten stoppen met paniek zaaien vanuit geïsoleerde modelresultaten. Ga gewoon eens het bos in. Kijk naar de hazen, de reeën, de spechten. De natuur is er, en vaak veerkrachtiger dan wij denken.”

De uitzending sloot af met de boodschap dat Nederland moet leren om het vertrouwen in de werkelijkheid terug te winnen. Niet door modellen de dienst uit te laten maken, maar door nuchter te kijken, te meten en pas dan te oordelen. De natuur verdient niet minder.